Վերադառնալով իրենց նախկին տները՝ ադրբեջանցիները կարող են գիտակցել, որ որոշ բաներ առհավետ կորսված են: Սակայն նոր բաներ կարող են գտնվել:


Գլուխ I

·Հոկտեմբերի պայծառ, սառն օր էր, և ժամացույցներն ազդարարում էին ժամը ութը: Ամելիան հառաչեց, երբ արևի լույսն զգաց իր դեմքին: «Օհ, արդեն առավո՞տ է»,- փնթփնթաց նա: Կարծես ընդամենը տասը րոպե առաջ քուն մտած լիներ: Պառկած մտմտում էր՝ ստիպել իրեն վեր կենալ, և նրա գիտակցությունը դանդաղորեն տեղն էր գալիս:

Սովորականի պես Ամելիան վերցրեց իր որդի Ալիի լուսանկարը մահճակալի կողքի սեղանիկից և համբուրեց: Վերջապես, նա ետ գցեց ծածկոցներն ու ծուլորեն կանգնեց մահճակալի կողքին՝ սպիտակ շապկի և գիշերազգեստի ճմռթված ծայրերով և սարսափելի խռնված մազերով: Ամելիա Ազիմլին, որ վաթսունյոթ տարեկան էր և ոտքերի երակների լայնացում ուներ, դանդաղորեն շարժվեց: Նա քստքստացնելով անցավ հայելու մոտով և ուղղվեց դեպի խոհանոց՝ բաղձալի սուրճի հետևից: Երբ ջուրն սկսեց եռալ, նա մի բաժակ սուրճ սարքեց և նստեց պատուհանի մոտ: Սուրճը խմելով՝ նայում էր փողոցով քայլող մարդկանց: Ամելիան այնքան մտազբաղ էր, որ չնկատեց, թե ժամանակն ինչպես թռավ: Արդեն իննից տասնհինգ էր պակաս, և նա պետք է աշխատանքի գնար:

Նրա աշխատավայրը բնակարանից տասնհինգ րոպեի ճանապարհի վրա էր: Նա ջութակի՝ կյանքում իր միակ կրքի ուսուցիչ էր Լոնդոնի թագավորական երաժշտական դպրոցում: Ամելիայի դասարանում քսանութ աշակերտ կար: Երբ մտավ դասարան՝ բոլորը կարծես իրենց տեղերում էին: Սովորականի պես նա լրացրեց մատյանն ու անցավ առաջ: Դասի ընթացքում նրա հեռախոսը զանգեց:

«Օհ, խնդրում եմ, կներեք, մոռացել էի անջատել հեռախոսս»,- ասաց Ամելիան իր աշակերտներին՝ հեռախոսը փնտրելով պայուսակի մեջ: Աշակերտներն սկսեցին ծիծաղել: Նա շատ խիստ էր հեռախոսների առումով և միշտ վերցնում էր դրանք, եթե աշակերտները դասերի ընթացքում խաղում էին կամ զանգերի պատասխանում:

Եղբայրն էր զանգում: Նա սովորաբար առավոտվա տասնմեկից շուտ չէր արթնանում: Թոշակի էր անցել և սիրում էր քնել: Ամելիան չպատասխանեց, թեև անհանգստացավ: Երբ հեռախոսը դրեց նստարանին և վերադարձավ աշակերտների մոտ՝ այն կրկին զնգաց: Այս անգամ չկարողացավ սպասել մինչև դասի ավարտը. դուրս եկավ դասասենյակից՝ հետևից կամացուկ փակելով դուռը:

«Բարի լույս, քույրիկ,- ասաց Ահմադը, – գիտեմ, որ գործի ես, բայց շատ կարևոր է»:

Ամելիան շատ լարվեց: Մտածեց, որ ինչ-որ վատ բան է եղել:

«Հա, Ահմադ, լսում եմ»:

«Լուրերն այսօր նայե՞լ ես», – ասաց Ահմադը: Նրա ձայնն Ամելիային անհանգիստ թվաց:

«Չէ, խոսիր, ի՞նչ է պատահել: Տանել չեմ կարող, երբ ձգձգում ես խոսակցությունը»,- Ամելիան անհանգիստ էր դառնում:

«Ասում են՝ այսօր՝ ապրիլի 16-ին, Ադրբեջանն ու Հայաստանը հաշտության պայմանագիր են կնքել: Պատերազմը պաշտոնապես ավարտվեց,- ասաց նա՝ շարունակելով մի կարճ դադարից հետո: -Ամելիա, էդտե՞ղ ես: Լսեցի՞ր՝ ինչ ասացի»:

Նա քարացել էր: Չգիտեր՝ ինչ ասել: Կարճ ընդմիջումից հետո՝ պատասխանեց. «Հա, լսեցի»: Նրա ձայնը դողաց: «Հիմա չեմ կարող խոսել: Դասի եմ», – և անջատեց հեռախոսը:

Չգիտեր, թե որքան կանգնեց այնտեղ՝ անշարժ:

«Տիկին Ազիմլի, ամեն ինչ կարգի՞ն է»: Ինչ-որ մեկը միջանցքի ծայրից նրան էր ձայն տալիս: «Տիկին Ազիմլի, լսու՞մ եք»:

Դա դաշնամուրի ուսուցիչն էր՝ պարոն Էբերշոֆը: Ամելիան նկատեց, երբ նա մոտենում էր:

«Լավ եմ: Շնորհակալ եմ, պարոն»,- ասաց նա և վերադարձավ դասասենյակ:

Հազիվ դիմացավ մինչև դասի ավարտը: Բարեբախտաբար՝ դա նրա միակ դասն էր այդ օրը: Երբ զանգը հնչեց, նա թեթևություն զգաց: Ցանկացավ թարմ օդ շնչել:

Դրսում ցրտոտ էր: Ամելիան քայլեց Քուին գեյթ փողոցով դեպի Հայդ պարկ: Թագավորական «Ալբերտ հոլ» սրահի մոտով անցնելիս հիշեց, թե որդին ինչպես էր ուզում այստեղ համերգ տալ թագուհու համար: Ալին շատ տաղանդավոր էր: Նա ջութակ ավելի լավ էր նվագում, քան իր «մաման»: Ամելիային այդպես էր կոչում: Ալին տասնինը տարեկան էր, երբ գնաց ռազմաճակատ Ղարաբաղի պատերազմի ժամանակ: Ամելիան շատ էր վախենում որդու համար: Նա արտիստի էություն ուներ. Միջահասակ, նիհար տղա էր: Նրա մեկնումից հետո Ամելիան այլևս երբեք նրան չտեսավ: «Ասում են՝ ժամանակը բուժում է բոլոր վերքերը. էդպես չի»,- մտածեց նա: Տարիներ էին անցել, սակայն նա ցավն զգաց այնպես՝ կարծես դա երեկ էր եղել:

Դանդաղորեն քայլեց դեպի զբոսայգու իր սիրած մասը՝ կաղնու տակի նստարանը: Դա շատ հանգիստ վայր էր. երբ ընկճված էր լինում՝ դա իր փախուստի վայրն էր: Նա կոնկրետ ոչնչի մասին չէր մտածում, բայց միևնույն է՝ միտքն զբաղված էր: Ամելիան զգայական առումով լրիվ քամված էր և քիչ անց քուն մտավ:

Ուսին մեղմ հպումն արթնացրեց նրան: Դա անցորդ կին էր, որն իր շանն էր ման տալիս: Հավանաբար՝ մտածել էր, թե Ամելիան մահացել է: Համոզվելով, որ տարեց կինը լավ է, նա իր շան հետ հեռացավ:

Նա պետք է խոսեր Ահմադի հետ՝ քաղաքում իր միակ ազգականի: Երբ վեր կացավ՝ ոտքերում ցավ զգաց. լայնացած երակները վերջերս նրա ոտքերին հանգիստ չէին տալիս: Նստեց տաքսի ու գնաց եղբորը տեսնելու:

Եղբոր կինը բացեց դուռը:

«Ողջույն, ո՞նց ես: Չգիտեի, որ գալու ես,- ասաց Շերիլը: – Օհ, կներես, ներս արի»:

«Շնորհակալ եմ: Ահմադը տա՞նն է», – ասաց Ամելիան՝ հանելով ժակետը:

«Հա, հյուրասենյակում է: Հեռուստացույց է նայում»:

«Ահմադ, սիրելի եղբայրս,- ասաց նա: -Եկել եմ հետդ խոսելու»:

«Գիտեմ, սիրելիս, իրոք պետք է դրա մասին խոսենք: Նստիր»:

«Որոշել եմ տուն գնալ. իմ իրական և միակ տունը»,- ասաց Ամելիան՝ աչքերն արցունքով լի:

«Ինչու՞: Արդեն վաղուց Անգլիայում ես ապրում: Բացի այդ՝՝ ո՞վ է քո մասին հոգ տանելու: Էստեղ գոնե գիտես, որ հույսդ կարող ես ինձ վրա դնել»,- ասաց Ահմադը:

«Ես արդեն վճռել եմ: Շատ շնորհակալ եմ այն ամենի համար, ինչ արել ես: Չէի կարող Ադրբեջանում մնալ, որովհետև ամեն ինչը որդուս մասին էր հիշեցնում: Չգիտեմ, թե առանց քեզ ինչ կանեի, բայց ուզում եմ որդուս մոտ լինել: Դա խաղաղվելու միակ միջոցն է ինձ համար: Խնդրում եմ՝ մի փորձիր ինձ համոզել»:

Ահմադը մոտեցավ քրոջն ու լուռ գրկեց նրան:

Շուտով Ամելիան թողեց աշխատանքը, հանձնեց բնակարանը և ուղևորվեց Շուշի:

Գլուխ II

Ճանապարհն անվերջ էր թվում: Ամելիան Լոնդոնից Բաքու մեկնեց գնացքով, քանի որ բարձրության վախ ուներ և հետևաբար՝ չէր կարող թռչել: Չցանկանալով ժամանակ վատնել՝ նա Բաքվից մեքենայով ուղիղ Շուշի գնաց: Մեքենայի վարորդն ադրբեջանցի էր: Շատախոս վարորդը դեպի Շուշի ողջ ճանապարհին խոսեց: Նա պատմեց, որ նախկինում աշխատել է Բաքու-Գյանջա երթուղում, սակայն հիմա, քանի որ ուղևորությունները դեպի Ղարաբաղ շատացել են, տեղափոխվել է Բաքու-Շուշի երթուղի: Նա ասաց, որ իր ընկերները, որոնք վերադարձել են Ղարաբաղ, իրեն ասել են, որ առայժմ հայերի հետ կապված որևէ խնդիր չեն ունեցել: Ամելիան վարորդին ասաց, որ Շուշիից է, սակայն պատերազմից հետո ապրել է Անգլիայում, բայց հիմա տուն է վերադառնում:

«Ես հյուրանոց չեմ ամրագրել ու չգիտեմ, թե որտեղ պիտի մնամ, ինչ-որ լավ տեղ խորհուրդ կտա՞ք», – հարցրեց Ամելիան:

«Հա, իհարկե: Մի հայտնի հյուրանոց կա, հյուրերը շատ են սիրում: Եթե ազատ համար չունենան՝ այլ տեղերում կփնտրենք», -պատասխանեց վարորդը:

«Շնորհակալ եմ, շատ բարի եք»:

Ամելիան ողջ ճանապարհին անհանգիստ էր. չգիտեր՝ իրեն ինչ է սպասվում Ղարաբաղում այսքան տարիներ անց: Նրա հուզմունքն էլ ավելի աճեց, երբ տեսավ ազդարարող ճանապարհային ցուցանակը՝ «Բարի գալուստ Շուշի»: Ճանապարհային նշանը երեք լեզվով էր՝ ադրբեջաներեն, հայերեն և ռուսերեն: Մի քաղաքի համար, որի բնակչությունը հարյուր հազարից ավելի չէ, ճանապարհը ծանրաբեռնված էր. շատ մեքենաներ էին գնում քաղաք և վերադառնում այնտեղից: Ճանապարհը կանաչ էր. երկու կողմերում ծառեր կային: Քաղաքը շատ էր փոխվել, բայց պահպանել էր իր պատմական հմայքը: Բարձրահարկ շենքեր գրեթե չկային՝ բացառությամբ քաղաքի կետրոնի մի քանի շինություններից:

«Հասանք, տիկին: Շուշիի գրանդ հոթելը քաղաքի լավագույն հյուրանոցն է»,- ասաց վարորդը՝ մատնացույց անելով կապույտ շենքը: Երբ ժամանեցին՝ երեկոյան հինգն էր: Հյուրանոցը քաղաքի կենտրոնում էր, և շուրջը շատ աղմկոտ էր: Նրանք մեքենայից դուրս եկան, և վարորդը բեռնախցիկից հանեց նրա բոլոր իրերը: Այն ամենն, ինչ ուներ Անգլիայում եղած երեսուն տարիներից հետո, մի ճամպրուկ էր և մի ճամփորդական պայուսակ: Ճամպրուկը ծանր էր, և Ամելիան չէր կարող այն տանել, այնպես որ վարորդն օգնեց նրան իրերը տանել հյուրանոց: Երբ ընդունարան հասան՝ աշխատակիցը վերցրեց բեռները և դրեց բեռնասայլակի վրա: Ամելիան վճարեց վարորդին, շնորհակալություն հայտնեց օգնության համար, ու վարորդը հեռացավ:

Ադմինիստրատորի անունը Լևոն էր. Ամելիան դա տեսավ՝ նայելով նրա կրծքանշանին: Դա նրա համար անսովոր չէր. Լոնդոնում Ամելիան տարիներ շարունակ շատ հայ աշակերտներ էր ունեցել:

«Բարի օր: Բարի գալուստ Շուշիի գրանդ հոթել: Ինչո՞վ կարող եմ օգնել», – ռուսերեն հարցրեց ադմինիստրատորը:

«Ցանկանում եմ մեկ շաբաթ մնալ, գուցե ՝ավելի»,- պատասխանեց Ամելիան անգլերեն: Թեև նա վարժ խոսում էր ռուսերեն, սակայն երբեք չէր սիրել այդ լեզուն և նախընտրում էր խոսել անգլերեն:

Ադմինիստրոտորն անմիջապես սենյակ տրամադրեց նրան և բանալիները հանձնեց աշխատակցին, որն ուղեկցեց կնոջը: Տղամարդը բացեց դուռը և բեռները դրեց սենյակում: Ամելիան նրան վճարեց հինգ ֆունտ, որը գտավ պայուսակում, և տղամարդը գնաց: Սենյակը վեցերորդ հարկում էր՝ քաղաքի վրա բացվող լավ տեսարանով: Իր սենյակից նա փողոցի մյուս կողմում տեսնում էր Կանաչ ժամ եկեղեցին:

Նա լոգանք ընդունեց և իջավ ներքև՝ ընթրելու: Ընթրիքից հետո գնաց զբոսանքի: Քաղաքից նույն բույրն էր գալիս: Առաջին բանը, որ ցանկացավ տեսնել, իր տունն էր. պարզել՝ այն դեռ տեղու՞մ է, թե՞ ոչ: Երբ հասավ փողոցին, որտեղ իր տունն էր գտնվում, տեսավ, որ տեղում է, բայց արտաքին տեսքն այլ է: Դա միհարկանի կառույց էր: Ամելիան կանգնել էր դարպասի մոտ և չգիտեր՝ ներս մտնի՞, թե՞ ոչ: Հանկարծ կանացի ձայն լսեց իր հետևում, որը հայերեն ինչ-որ բան էր ասում: Երբ Ամելիան շրջվեց՝ տեսավ երիտասարդ աղջկա՝ ձեռքին տոպրակներ:

«Կներեք, ես հայերեն չեմ խոսում: Ես ադրբեջանցի եմ: Դուք ռուսերեն խոսու՞մ եք»:

«Հարցնում եմ՝ ինչ-որ մեկի՞ն եք փնտրում: Ես այս տանն եմ ապրում», – կրկնեց աղջիկը ռուսերեն:

«Չէ: Ես պարզապես…պատերազմից առաջ էստեղ էի ապրում: Նոր եմ եկել քաղաք և ցանկացա տունը տեսնել»,- ասաց Ամելիան:

«Պարզ է, խնդրում եմ, սպասեք այստեղ՝ հորս կանչեմ», – ասաց աղջիկն ու մտավ տուն: Մեկ րոպե անց վերադարձավ հոր հետ: Նա կովկասյան արտաքինով միջահասակ մարդ էր:

«Բարև ձեզ: Անունս Վիգեն Կազումյան է: Աղջիկս ձեր մասին պատմեց: Համեցեք, խնդրեմ,- ասաց տղամարդն ու մատնացույց արեց ձախ կողմը: – Երբ լավ եղանակ է՝ ճաշում ենք էստեղ կամ թեյ ենք խմում»: Տան ձախ կողմում սեղան և աթոռներ էին: Ամբողջ բակում ծառեր ու ծաղիկներ էին տնկված:

«Սիրելիս, մեզ թեյ բեր», -խնդրեց Վիգենն իր դստերը, և աղջիկը միանգամից ներս գնաց:

«Շնորհակալ եմ, որ ինձ ներս հրավիրեցիք,- ասաց Ամելիան: – Անունս Ամելիա է, մինչ պատերազմը ես կյանքիս մեծ մասն անց եմ կացրել այս տանը: Սա հորս տունն էր: Ես այն ժառանգեցի նրա մահից հետո»: Նա սկսեց պատմել իր պատմությունը:

«Ես իսկապես ցավում եմ ձեր կորստի համար: Ես ու ընտանիքս այս տուն ենք տեղափոխվել 1995թվականին: Պատերազմից հետո բոլոր լքված տներն անցան քաղաքային իշխանությունների վերահսկողության տակ: Ես լավ գնով եմ առել այս տունը», – ասաց Վիգենն ու մի կում արեց իր թեյից:

«Դեմ չե՞ք, եթե ներս գնամ: Շատ կուզեի տունը տեսնել», – ասաց Ամելիան:

«Հա, իհարկե,- պատասխանեց Վիգենը:-Ներս անցեք»:

Երբ Ամելիան շեմքից ներս մտավ՝ շատ տխրեց: Տան ներսն ամբողջովին փոխված էր. տանն ամեն ինչ նոր էր: Ոչինչ չկար, ինչը որևէ մեկին հիշեցներ իր կամ Ալիի մասին: Նա սկսեց մեկ առ մեկ մտնել սենյակները՝ վերհիշելով, թե նախկինում ինչ տեսք ունեին դրանք:

Հետո մտավ Ալիի սենյակ: Այն դարձել էր Վիգենի արհեստանոցը: Նա դերձակ էր: Ամելիան այլևս չէր կարող զսպել արցունքները. նա սկսեց լալ: Նրա տնից, կյանքից ոչինչ չէր մնացել: Նա տեղափոխվել էր Շուշի, որ իր տուն վերադառնա: Հիմա նա ոչինչ չուներ: Պատերազմը նրանից խլել էր ամեն թանկ բան:

Ամելիան այլևս չցանկացավ տանը մնալ. նա տանտիրոջ հյուրընկալության համար արագորեն շնորհակալություն հայտնեց և դուրս եկավ: Նա շատ հոգնած էր ու դանդաղ քայլերով վերադարձավ հյուրանոց: Հենց մտավ սենյակ՝ անմիջապես պառկեց և կորցրեց գիտակցությունը:

Շուտով Ամելիան քաղաքի կենտրոնում բնակարան գտավ և տեղափոխվեց այնտեղ: Օրերն ու շաբաթներն արագորեն անցնում էին: Կամաց-կամաց ավելի շատ ադրբեջանցիներ էին տեղափոխվում Ղարաբաղ՝ որպես պետական ծրագրի մի մաս: Համաձայնագրի պայմանների համաձայն՝ Հայաստանի ադրբեջանցի փախստականներն ու Ադրբեջանի հայ փախստականները մեխանիկորեն քաղաքացիություն էին ստանում համապատասխանաբար՝ Հայաստանում և Ադրբեջանում, և նրանք ապահովվում էին բնակարաններով: Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանցի հարկադիր վերաբնակները կարող էին ընտրել Լեռնային Ղարաբաղում կամ Հայաստանում բնակվելը, և նրանց բնակարաններ էին տրամադրվում:

Ամելիան սկսեց աշխատել Շուշիում երաժշտական քոլեջ հիմնելու իր վաղեմի երազանքն իրականացնելու ուղղությամբ: Նա խնայողություններ ուներ և եղբորն էլ խնդրել էր, որ իրեն պարտք տա: Հաջորդ չորս ամիսների ընթացքում քոլեջի համար շենք էր փնտրում՝ անցնելով բյուրոկրատական ընթացակարգերի միջով, գտնելով ուսուցիչներ և այլն:

Հոկտեմբերի մեկին տեղի ունեցավ քոլեջի բացման արարողությունը: Գրանցվել էին տարբեր ազգությունների և էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչներ. հայերը, ադրբեջանցիները, ռուսները և հրեաները գերակշռում էին: Ամելիան ուրախ էր, որ ինքը մարդկանց հնարավորություն է ընձեռում իր որդու պես երաժիշտ դառնալ: Ուսումնական տարվա ավարտին թերթերն ու լուրերն սկսեցին ավելի հաճախ անդրադառնալ քոլեջին՝ որպես հաջողության մոդել:

Հաշտության պայմանագրի կնքման առաջին տարեդարձը մոտենում էր, և Ամելիան այդ առիթով համերգ էր ծրագրում: Դպրոցական նվագախումբը, որը համերգի ժամանակ պիտի ելույթ ունենար, բաղկացած էր ամենատաղանդավոր աշակերտներից: Աշակերտներն ամբողջ եռանդով պատրաստվում էին համերգին, իսկ Ամելիան հրավիրատոմսեր էր ուղարկում Հայաստանի և Ադրբեջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաներին:

Վերջապես եկավ օրը՝ ապրիլի 16-ը: Վերջնական պատրաստություններն արվեցին, ամեն ինչ պատրաստ էր: Համերգից առաջ հաշված րոպեների ընթացքում սրահն աստիճանաբար լցվում էր:

«Տիկնայք և պարոնայք, բարի գալուստ՝ Հանուն խաղաղության տարեկան առաջին համերգին: Հաճելի է ձեզ այստեղ հյուրընկալելը: Բացման խոսքի համար խոսափողը հանձնում եմ այսօրվա իրադարձության կազմակերպիչ տիկին Ազիմլիին», – ասաց հաղորդավարը, որը նաև քոլեջի ուսուցիչ էր:

Հանդիսատեսը ծափահարեց:

«Շնորհակալություն: Բարի երեկո, տիկնայք և պարոնայք: Շնորհակալ ենք, որ եկել եք մեզ հետ տոնելու այս պատմական իրադարձությունը: Ես այս պատերազմի պատճառով կորցրել եմ միակ զավակիս՝ որդուս, ինչպես երկու կողմերից հարյուրավոր ու հազարավոր մարդիկ, որոնք կորցրել են իրենց սիրելիներին: Մենք մեր որդիներին, ամուսիններին, եղբայրներին ուղարկում ենք պատերազմ, որովհետև կարծում ենք, որ դա ճիշտ է, պատվաբեր է. սակայն մի՞թե իրոք այդպես է: Հետաքրքիր է՝ ի՞նչ կասեր որդիս այդ կապակցությամբ: Հավանաբար՝ նրանց մահերն իմաստ կունենան այն դեպքում միայն, եթե մենք միասին լինենք այժմ և ասենք Ո՛Չ պատերազմին, Ո՛Չ՝ սպանություններին»:

«Վայելեք համերգը: Շնորհակալություն»,- ասաց Ամելիան և նստեց առաջին շարքի իր տեղում: Երբ նստեց՝ փակեց աչքերն ու թեթևացած շունչ քաշեց: Նվագախումբն սկսեց նվագել Լուիջի Դենցայի «Ֆունիկուլի, Ֆունիկուլա»-ն:·


Հեղինակ՝ Էլթուրան Քազիմլի


Էլթուրանը 22 տարեկան է, Բաքվի թուրքական Անադոլու համալսարանի տնտեսագիտության բաժնի վերջին կուրսի ուսանող է և վերջերս է ավարտել եվրոպական կամավորական ծառայությունը՝ աշխատել հաշմանդամ երեխաների հետ Թուրքիայի սևծովյան Սինոպ քաղաքում:

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *