Հեռավոր Բաքվով երևակայական զբոսանքի մտադրությունը փշրվում է Թբիլիսիի բարում իրական և ընթացիկ հանդիպմամբ:
·Իմ էսսեն պետք է սկսվեր հետևյալ նախադասությամբ. “Աշխարհում բազմաթիվ երկրներ ու քաղաքներ կան, ուր ես առայժմ չեմ հասցրել լինել և գուցե երբեք էլ չայցելեմ, բայց կա մի քաղաք`Բաքուն, ուր կուզեի այցելել, սակայն չեմ կարող, որովհետև քաղաքական հանգամանքները իմ այդ ցանկությունը անիրագործելի են դարձնում”: Շարունակության մեջ պիտի գրեի, որ անհնարինը հնարին դարձնելու համար պատրաստվում եմ դիմել գրականության օգնությանը և ընթերցողին զբոսանքի ծրագիր եմ առաջարկում 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի Բաքու` հայ և ադրբեջանցի գրողների ստեղծած վեպերի միջոցով, որոնց գործողությունները ամբողջությամբ կամ մասամբ տեղի են ունենում Բաքվում:
Զբոսանքի առաջին մասը պետք է սկսվեր 19-րդ դարի հայ արձակագիր Շիրվանզադեի “Քաոս” վեպով, ես պետք է ընդգծեի, որ Կովկասի ոչ պաշտոնական արդյունաբերական մայրաքաղաքը քաոս է ներկայանում 19-րդ դարի գրողին, ուր ասիական բարքերի հրավառության մեջ քաղաքի կենտրոնում գտնվող “Եվրոպա” հյուրանոցում զվարճանում է դարի բուրժուազիան, ազգերի հակամարտությունը ստվերային է, սպիտակ քաղաքը գրավել են հայ, թուրք, վրացի ու հրեա նավթատերերը, ովքեր ռուս օպերայի երգչուհու համար շամպայնի լոգանք են կազմակերպում, մինչդեռ նույն ազգերի մյուս ներկայացուցիչները նավթային հանքերն ընդգրկող սև քաղաքում օրնիբուն մաշում են իրենց կյանքը և իրենց վաստակով նույնիսկ չեն էլ կարող երազել “Եվրոպա” հյուրանոցում համեստ ընթրիքի մասին: Շիրվանզադեն Բաքվի մասին անկարող էր գրել մնալով Բաքվում և մի օր արդյուանաբերական քաղաքից պիտի փախներ Թիֆլիս` Կովկասի ոչ պաշտոնական մշակութային մայրաքաք` իր վեպը կյանքի կոչելու համար:
Զբոսանքի հաջորդ կետը 20-րդ դարի առաջին կեսի հայ արձակագիր Վահան Թոթովենցի “Բաքու” եռահատոր վեպի միջոցով էր լինելու, ուր պատմվում է դարասկզբի սև քաղաքի խորշերում ապրող բազմազգ համայնքի պատմությունը. թե ինչպես ցարական կառավարությունը միջէթնիկ բախումներ է կազմակերպում` կանխելու համար տարբեր էթնիկ խմբերի և հատկապես հայերի ու ազերիների համախմբված բողոքը գաղութային կառավարման համակարգի դեմ: Պիտի պատմեի, թե ինչպես քրիստոնյա հայերն ու մուսուլման ազերիները ընթացքում գիտակցում են, որ մեծ եղբայրը ամենևին էլ եղբայր չէ, այլ բռնակալ, ու նաև նավթային շատրվաններից սևացած փոքրիկ հյուղակներից բարձրանում է Փետրվարյան հեղափոխությունը, որ սասանելու էր ցարական կարգերը և որոշ ժամանակ հետո հանգեցներ կովկասյան ժողովուրդների թեկուզ կարճատև, բայց անկախությանը 20-րդ դարի երկրոդ տասնամյակում:
Հետո դիմելու էի 1918-20 թվականների Հայաստանի առաջին հանրապետության մշակույթի նախարար Լևոն Շանթի “Հոգիները ծարավի” վեպի օգնությանը: Շանթը սովետական կարգերի հաստատումից հետո ստիպված էր փախչել իր երկրից և ապաստանելով Բեյրութում` 1941-ին գրեր իր վեպը, որի գործողությունները ծավալվում են իր համար էլ այլևս մուտքի թույլտվություն չունեցող Բաքու քաղաքում: Վեպում պիտի նավթային գործարանների ամուսնացած ինժեները սիրահարվեր իր աշխատողներից մեկի հեռուներից ժամանած զարմուհուն, պիտի համատարած նավթասևի մեջ մի սպիտակ լուսավոր կետ գտներ` միևնույն ժամանակ հասկանալով, որ այդ լուսավոր կետը այս քաղաքի գունապնակից չէ, այն մի օր կանհետանա սև ոսկու քաղաքից, և իրեն կմնա միայն այլ աշխարհների լուսավոր հուշը:
Ծրագրել էի սրանից հետո հայկական նյութից անցնել դեպի ադրբեջանական գրականություն, ուր առաջին կանգառը լինելու էր Կովկասը նկարագրող թերևս ամենահայտնի վեպը` Կուրբան Սաիդի “Նինոն և Ալին”: 20-րդ դարի առաջին քառորդը պատմող այս վեպը ազերի Ալիի և վրացուհի Նինոյի սիրային արկածների մասին է, ուր ոչ երկրոդական դեր ունի նաև հայազգի Մելիք Նախարարյանը: Վեպի գործողությունները սկսվում են Բաքվից` հասնելով մինչև Իրան, Ղարաբաղ և Թիֆլիս: Առաջին համաշխարհային պատերազմից խուսափած և սովետական կարմիր բանակի դեմ կռվելով Բաքվի պատերի տակ զոհված Ալիի կերպարի միջոցով ցանկանալու էի ցույց տալ, որ ի տարբերություն վեպի միջոցով բարձարցող հայ ազգային ինքնագիտակցությանը, որը ամբողջության պրոռուսական է միևնույն ժամանակ (Խաչատուր Աբովյան “Վերք Հայստանի”), ադրբեջանական ազգային պատումի ձևավորման հիմքում հակառուսականությունն է ընկած: Ազերի դպրոցականները դժգոհ են իրենց ռուս ուսուցչից ու նրա գաղութացնող մշակութային թելադրանքներից և այդ դպրոցականները տարիներ հետո պատրաստ են զոհվել ընդամենը հագուստները փոխած գաղութարարների (ցարական մունդիրից բոլշևիկյան գլխարկ) հերթական “այցելությունը” կանխելու համար:
Հետո տեղափոխվելու էինք 20-րդ դարավերջի Բաքու` Աքրամ Այլիսլիի “Քարե երազներ” վեպի միջոցով, որը թերևս ամենամեծ աղմուկը բարձրացրեց ադրբեջանա-հայկական փակ սահմանի երկու կողմերում: Առաջարկելու էի վեպի գլխավոր հերոս Սադայ Սադըղլիի հետ ականատեսվել փլուզվող կայսրության աղետալի ու հիվանդագին դրսևորումներից մեկին` Բաքվում հայերի հետ տեղի ունեցած դաժանություններին, որը երկու ժողովուրդների համատեղ (մեկ-մեկ հաշտ, մեկ-մեկ` ոչ այդքան) պատմությունը ջնջելու ցավագին օրինակներից է:
Այս շղթայում անհնար էր լինելու շրջանցել Սեյմուր Բայջանի “Գուգարք” վեպը, որի գործողությունների մեծ մասը թեև ծավալվում է Գուգարքի ճամբարում, բայց սկսվում է Բաքվում ապրող լրագրողի առավոտյան մեղր ուտելու մեդիտացիոն պրոցեսով, և հեղինակը հաճախ Գուգարքը պատմելիս կտրում անցնում է փակ սահմանը ու մտքով վերադառնում Բաքու: Ահա մտքի թռիչքներից մեկի ժամանակ մենք հայտնվում ենք 1988-90 թվականներին մեկ միլիոն մարդ հավաքած Բաքվի Ազտատության հրապարակում, որի նմանակն էլ նույն ժամանակ նույնաքանակ մարդկանցով Երևանի նույնանուն հրապարակն էր: Բաքվում հավաքվածները հուզվում են ճապոնական թերթերից մեկում տպված այն հնարված լուրից, թե ադրբեջանցիները ճանաչվել են տարվա ամենապայքարող ժողովուրդ և նրանք բոլորը միասին ու յուրաքանչյուրն առանձին առանձին այդ պահին համոզված են, որ եթե չլիներ Բաքվի նավթը, ապա Սովետական Միությունը երբեք չէր հաղթի գերմանական ֆաշիզմին, և այսօր իրենք ազատություն կպահանջեին ոչ թե կոմունիստ Գորբաչովից, այլ գերմանացի մի որևէ նեոնացիստից:
Թերևս վեպերի միջոցով իմ առաջարկած ճամփորդությունը ես կավարտեի ադրբեջանցի լրագրող Ալի Ակբարի “Արտուշ և Զաուր”` երկու երկրներում աղմուկ հանած վեպի ներկայացմամբ, թե ինչպես խորհրդային տարիների Բաքվի դպրոցներից մեկում երկու երիտասարդներ` ազգույթամբ հայ Արտուշն ու ազերի Զաուրը, բացահյտում են, որ իրենք նման չեն իրենց բազմաթիվ տարեկիցներին: Նրանց միասեռական կապը ընդհատվում է երկու ժողովուրդների միջև ծագած պատերազմի և սահմանների փակ լինելու պատճառով: Տարիներ հետո նրանք հանդիպում են Թիֆլիսում ու վերականգնում սիրային հարաբերությունները`ընհուպ մինչև միասեռական ամուսնություն` հոլանդացի հոգևորականի օգնությամբ: Վեպի հանգուցալուծումը շատ նման է երկու ժողովուրդների վեջին քսանամյակի ավանդական դարձած պատումին, նրանց ցանկացած հանդիպում ամենայն հավանականությամբ ոչ թե նոր կյանքի սկիզբ է դառնում, այլ հանգուցալուծվում է մահվամբ: Այս վեպի վերջում Արտուշն ու Զաուրը հալածանքներից փախչելու համար, որոնք մի կողմից պայմանավորված են նրանց ազգությամբ, մյուս կողմից սեռական կողմնորոշմամբ, բարձրանում են Բաքվի հին թաղամասում գտնվող հրապարակի աշտարակը և այդտեղից ներքև ցատկում` իրար հետ լինելու միակ լուծումը “գտնելով” համատեղ ինքնասպանության միջոցով:
Այս ամենը գուցե հետաքրքիր է գրականությամբ աշխարհը փոխելու տեսությանը հավատացողներին, այդ թվում, նաև ինձ: Բայց Թիֆլիսում կայացած մի հանդիպում ադրբեջանցի երիտասարդների հետ ինձ դրդեց վերանայել նախապես ծրագրած տեքստիս հիմնական շեշտադրումը: Հորինված տեքստերով զբոսանքը ես պատկերացնում էի` որպես հայ-ադրբեջանական հակամարտության բարդ թնջուկը քանդող տեսլական` մի տեսակ թռիչք անցյալից դեպի ապագա` առանց ներկայի դժվար հարցերին պատասխանելու պատասխանատվության: Բայց երբ հակամարտության բարդ թնջուկը քեզ ներկայանում է ոչ թե քարոզչության կողմից ստեղծված “հրեշի”, այլ սովորական մարդկանց կերպարանքով` “օտար մարդիկ”, ովքեր քեզ ավելի նման են, քան ցանկացած այլ “օտար”, հասկանում ես, որ առանց ներկայի հանդեպ պատասխանատվության, անցյալից ապագա չես ցատկի: Եվ եթե մենք համակեցության տեսլական պետք է “հորինենք”, ապա դա պետք է վերաբերվի ոչ թե անցյալին կամ ապագային, այլ նախ և առաջ ներկային:
Ուրեմն:
Մի խումբ հայ ու ադրբեջանցի երիտասարդներ հանդիպում են Թիֆլիս քաղաքում: Նրանք արարողակարգի համաձայն միմյանց ձեռք են սեղմում ու անուններ փոխանակում, հետո նստում են ճաշելու, պատվիրում են համանման կերակուրներ, խմում են նույն սափորի մեջ լցված գինին, ծխում նույն սիգարետի տուփի գլանակները, օգտվում նույն մոխրամանից…
Հետո գնում են թիֆլիսյան փաբերից մեկը, ուր նստելու ազատ սեղան չկա. նրանք չեն հուսահատվում, կողքի սեղանների շուրջ շարված ազատ աթոռներից համատեղ ուժերով մի ընդհանուր սեղան են սարքում ու իրար տեղ զիջելով նստոսոտւմ կողք-կողքի: Անգլերենով, ռուսերենով, հայերենով, ադրբեջաներենով, հաճախ էլ` ձեռքով- ոտքով ու միմիկայով իրար հետ հանգիստ զրուցում են, հետո երբ ասել-խոսելուց հոգնում են, ադրբեջանցի աղջիկներից մեկը սկսում է ինչ-որ երգ երգել, մյուսները փորձում են ձայնակցել, հետո սկսում են ծիծաղել իրենց բաղաձայն խոռի հնչյունների վրա: Երբ սրանից էլ են ձանձրանում, գնում են պարելու: Թիֆլիսյան դիսկոտեկներից մեկի սրահում տարօրինակ երաժշտություն է, որի ընթացում բեմում պարողների բազմազգ հանրույթը հանկարծ սկսում է հրմշտել միմյանց` կուտակված ադրենալինը դուրս հանելու նպատակով: Հրմշտոցի պոտենցիալ “զոհեր” կարող են դառնալ նաև դիսկոտեկում պարող հայ ու ադրբեջանցի երիտասարդները, բայց նրանք պաշտպանում են միմյանց ադրենալինի սպառմամբ տարված դիսկոտեկցիներից: Հետո մի ազատ սեղան են գտնում ու նստում են մի քիչ շունչ առնելու: Վեջին սիգարտն է մնացել, ինչ որ մեկն ուզում է դուրս գնալ` նոր տուփի հետևից, բայց ադրբեջանցի աղջիկներից մեկը առաջարկում է այդ գլանակը փոխնիփոխ ծխել, համաձայնվում են: Բեմում շարունակվում է բազմազգ պարահրապարակի հրմշտոցը, իսկ հայերն ու ադրբեջանցիները միմյանց են փոխանցում արագ այրվող սիգարետի վերջին հատիկը ու նայում են միջազգաին հրմշտոցին` միևնույն ժամանակ շատ խորը չեն քաշում ծուխը, որ կողքինին էլ բաժին հասնի…
Այս հորինված պատմության մեջ գրեթե ոչինչ հորինված չէ: Այն ոչ ցարական ու սովետական անցյալի հուշերից է, ոչ էլ հայ-ադրբեջանական հակամարտության լուծման տեսլականին հաջորդելիք ապագայից: Պատմության գործողությունները տեղի են ունենում ամենաներկայում` 2015 թվականի սեպտեմբերի կեսերին, ասել է թե` մենք երկու ներկա ունենք` այն, որ պատմում է հեռուստացույցը և այն, ինչը որ կհատատի այս պատմության յուրաքանչյուր մասնակից: Ուրեմն, այս երկու “ներկաներից” որ մեկի հետևից կգնանք, այդ ներկային համարժեք ապագա էլ կհորինենք մեր ու մեր նման “օտարների” համար:·
Հեղինակ՝ Վահրամ Դանիելյան